غم های شادی ساز، شادی های غم ساز (نگاهی دینی در باب شادی و غم)

بسم الله الرحمن الرحیم

غم های شادی ساز، شادی های غم ساز
(نگاهی دینی در باب شادی و غم)

نویسنده: محمد جواد طاهری تبار
حوزه ی علمیه ی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه
سال تحصیلی96-1395

چکیده
انسان مانند سایر مخلوقات، موجودی کمال طلب است. اوج کمال انسان وصول به منبع کمال، ذات باری تعالی است. لذا در این مسیر بهترین راه برای رسیدن به این منبع، اجرای تام فرامین الهی است که در عبودیت خلاصه می شود. تفکر را بهترین راه رسیدن به این مقصود می توان دانست. لذا عواملی که منجر به این تفکر می شوند از نظر اسلام حائز اهمیتند. گریه ها و غم هایی که همراه با تفکر هستند در این دسته از عوامل قرار دارند. این نوع غم و گریه انگیزه ساز و محرک انسان در کمال طلبی وی هستند. مصیبت ائمه ی اطهار علیهم السلام در این نوع غم ها جای می گیرند. در مقابل، نوعی خاص از خنده و شادی عامل غفلت می باشند و به انسان حالت بی هدفی و پوچی را القاء کرده و در نتیجه افسردگی را در پی دارند. گریه و غم همراه با تفکر که مصداق بارز آن عزای اهل بیت علیهم السلام است، مایه تحول و انقلاب و راضی نبودن در مقابل شرایط موجود بوده است. لذا استعمار و دستگاه های آن برای حفظ منافع خود، در مقابل آن ایستادگی می کنند و بالعکس خنده و شادی های غفلت آور، مایه ی سکون و رضایت در مقابل شرایط فعلی است و استعمار نیز به گسترش آن برای حفظ منافع خود دامن می زند.

کلیدواژه
تفکر، گریه، غم، عزاداری، خنده، شادی، غفلت 

مقدمه
عنوان مقاله «غم های شادی ساز و شادی های غم ساز» انتخاب شده. برای بررسی اینکه چه طور می شود عاملی، معمولی ضد خود را نتیجه داشته باشد، بایستی به منشأ و علت پدید آمدن غم های شادی آور و شادی های غم آور بپردازیم.
پس از بررسی منشأ این دو شاخصه، در مقام قیاس میان عوامل این دو، آن عامل برتر را بر می گزینیم و به چیستی و علت ایجاد آن می پردازیم.
در نهایت امر رأی نهایی را در باب این که کدام یک از دو شاخصه ی «غم های شادی ساز» و «شادی های غم ساز» برتری دارند، اتخاذ می کنیم.
البته لازم به ذکر است که ترتیب مطالب مقاله با توجه به درجه ی اهمیت هر موضوع طبقه بندی شده است و با چینش سیر بالا تفاوت دارد؛ لکن محتوای مقاله با توجه به سیر بالا مغایر نیست.
روش نگارش مقاله به شیوه ی کل به جزء است و سعی شده مطالب به صورت زنجیره وار به یکدیگر متصل باشند. (مثلا از هدف خلقت انسان شروع شده و بعد به عامل تقویت این هدف که تفکر باشد پرداخته و همین طور موضوعات به ریز موضوع تقسیم می شوند.)
اصل مقاله بر پایه ی تفکر و استدلالات خود نویسنده نوشته شده، لکن تلاش بر این بوده تا در اثناء کار به آیات، روایات و کتب دیگر نیز استناد شود.
 
هدف خلقت انسان
با گذشت زمان و ظهور علماء و دانشمندان در اعصار گوناگون، با استفاده از استدلالات عقلی بر همگان محرز شده است که منشاء وجودی این عالم نمی تواند عبث باشد و نمی توان نظام عالم هستی را دارای وجودی اتفاقی و ناخودآگاه دانست. همچنین امکان ندارد که ایجاد کننده ی این عالم با این چنین نظم شگفت انگیزی، هدفی از خلقت نداشته باشد یا اینکه هدفی بیهوده و ناسازگار با این نظم شکفت انگیز داشته باشد. محققین فراوانی در این زمینه کنکاش هایی انجام داده و قلم ها فرسوده اند که در این نوشتار قصد باز گویی آن آراء را نداریم. ولی به همین مقدار اکتفا می کنیم که علمای فلسفه به این نتیجه رسیده اند که ایجاد کننده ی این عالم با این چنین نظمی، خود باید منبع کامل نظم باشد تا بتواند از وجود خود این چنین نظمی را به عالم هستی فیضان کند. این چنین موجودی به طور کلی حد اعلای تمام نیکی ها است. با تمامی این استدلالات می توان نتیجه گرفت که تمامی مخلوقات خدای متعال هدف و غایتی رو به رشد دارند و تمامی این مخلوقات رو به کمال خود در حرکتند. گفتیم که حد اعلای تمامی کمالات ذات باری تعالی است پس چه بهتر که تمامی مخلوقات در مسیر وصول به این کمال مطلق باشند. می توان نتیجه گرفت که تمامی موجودات هدفی جز حرکت به سوی خدا ندارند.
انسان، این اشرف مخلوقات نیز مسلما هدفی جز وصول به خدای متعال ندارد. قرآن کریم در بیانی زیبا به این مهم می پردازد: «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» (ذاریات56 )
قرآن به بهترین وجه ممکن به هدف خلقت انسان می پردازد و خط مشی زندگی او را نیز تعیین می کند.
«" عبد" از نظر لغت عرب به انسانى مى‏گويند كه سر تا پا تعلق به مولا و صاحب خود دارد، اراده‏اش تابع اراده او، و خواستش تابع خواست او است. در برابر او مالك چيزى نيست، و در اطاعت او هرگز سستى به خود راه نمى‏دهد.
و به تعبير ديگر" عبوديت"- آن گونه كه در متون لغت آمده- اظهار آخرين درجه خضوع در برابر معبود است، و به همين دليل تنها كسى مى‏تواند معبود باشد كه نهايت انعام و اكرام را كرده است و او كسى جز خدا نيست.
بنا بر اين عبوديت نهايت‏ اوج‏ تكامل‏ يك انسان و قرب او به خدا است.
عبوديت نهايت تسليم در برابر ذات پاك او است.
عبوديت اطاعت بى قيد و شرط و فرمانبردارى در تمام زمينه‏هاست.
و بالآخره عبوديت كامل آن است كه انسان جز به معبود واقعى يعنى كمال مطلق نينديشد، جز در راه او گام بر ندارد، و هر چه غير او است فراموش كند، حتى خويشتن را!
و اين است هدف نهايى آفرينش بشر كه خدا براى وصول به آن ميدان آزمايشى فراهم ساخته و علم و آگاهى به انسان داده، و نتيجه نهائيش نيز غرق شدن در اقيانوس" رحمت" او است.» (تفسير نمونه، ج‏22، ص: 388)
 
تفکر راه رسیدن به عبودیت
نقطه ی تمایز انسان و حیوان در تفکر و تعقل است. «ﺗﻔﮑﺮ ﺩﺭ ﺧﻠﻘﺖ ﺁﺳﻤﺎﻥ ﻭ ﺯﻣﯿﻦ ﻭ ﻧﻈﻢ ﺩﻗﯿﻖ ﺁﻓﺮﯾﻨﺶ ، ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﻭ ﺟﺎﯾﮕﺎﻩ ﺧﻮﺩ ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﯽ ﺁﺷﻨﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. ﻣﻼ‌ﺯﻣﺔ ﭼﻨﯿﻦ تفکری، ﻓﺮﻭ ﺁﻭﺭﺩﻥ ﺳﺮ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻭ ﺍﻋﺘﺮﺍﻑ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﺭﺕ و بندگی است. این چنین تفکری انسان ساز است و راه عبودیت و بندگی را به بهترین شکل می نمایاند. اما در این که این تفکر چیست به همین مقدار اکتفا می کنیم که ﺁﻥ ﭼﻪ ﺩﺭ ﺁﯾﺎﺕ ﻭ ﺭﻭﺍﯾﺎﺕ ﺩﺭ ﺑﺎﺏ ﺷﺮﺍﻓﺖ ﺗﻔﮑﺮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺧﻮﺭﺩ، ﺗﻔﮑﺮﯼ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺍﺯ ﻇﻠﻤﺖ ﺑﻪ ﻧﻮﺭ ﺭﻫﻨﻤﻮﻥ ﮐﻨﺪ! ﺗﻔﮑﺮﯼ ﮐﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺣﺎﻟﺖ ﺍﯾﺴﺘﺎﯾﯽ ﺑﺎﺯﺳﺘﺎﻧﺪ ﻭ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻭ ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ ﺩﺭﺁﻭﺭﺩ.»[www.pasokhgoo.ir] این تفکر جدای از فکر در مسائل حساب و ریاضیات و مسائل مادی است.
خدای متعال در سوره ی روم آیه ی 8 می فرماید: «أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا في‏ أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى...»
(ﺁﯾﺎ ﭘﯿﺶ ﺧﻮﺩ ﻓﮑﺮ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪﺍ ﺁﺳﻤﺎﻥ ﻫﺎ ﻭ ﺯﻣﯿﻦ ﻭ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺩﺭ ﺑﯿﻦ ﺁﻥ ﻫﺎ ﺍﺳﺖ ، ﻫﻤﻪ ﺭﺍ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺣﻖ (ﻭ ﺑﺮﺍﯼ ﺣﮑﻤﺖ ﻭ ﻣﺼﻠﺤﺖ) ﻭ ﺑﻪ ﻭﻗﺖ ﻣﻌﯿّﻦ ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪﻩ ﺍﺳﺖ؟)
لذا است که این چنین تفکری را اسلام توصیه می کند و عواملی که به این نوع تفکر منتهی می شوند را تقویت می کند.
 
گریه و غم همراه با تفکر
نوع گریه ای که در مقاله مورد بحث است، گریه ی حاصل از تفکر است. ماهیت این نوع گریه و غم از حسرت و احساس پشیمانی گرفته می شود. بسیار اتفاق می افتد که انسان افسوس امکانات یا شرایط فراهم آمده ای را می خورد که اکنون دیگر آن ها را از دست داده است. زمانی که فرد به گذشته و عمری که در اختیار داشته نظر می کند، به این پی می برد که می توانست از این سرمایه ی الهی در جهت رشد و بندگی خدا به نحو بهتری استفاده کند یا اینکه گذشته ی خود را با انسان های صالح مقایسه می کند و از این مقایسه شرمگین می شود زیرا که در خود این ظرفیت را می بیند که می توانست به درجه ی آن انسان های صالح الهی برسد ولی از تلاش دریغ ورزیده است. این مقایسه نوعی پشیمانی و ندامت نسبت به گذشته ی خویش را در پی دارد و فرد اوج این حالت پشیمانی و ندامت را در قالب گریه اظهار می کند. همانطور که در ابتدا گفته شد، هر انسانی بنا بر هدف خلقت خود کمال خواه است. لذا فطرت انسان ذاتا میل ندارد تجربه ی های تلخی که به ضرر وی بوده است را دو مرتبه تکرار کند. تفکر در احوالات گذشته است که ایجاد ندامت کرده و مایه ی پشیمانی نسبت به گذشته می شود. انسانی که از گذشته ی خود احساس پشیمانی می کند، مسلما برای اینکه دو مرتبه در ورته ی مشکلات تجربه شده قرار نگیرد، دست به چاره اندیشی و برنامه ریزی برای آینده خود می زند.
تصمیم نو و جدید برای داشتن آینده ای بهتر باعث می شود تا انسان از حالت سردرگمی و گنگی نسبت به سرنوشت خود خارج شود؛ زیرا در مقابل خود برنامه ای برای اصلاح و ترقی مشاهده می کند. دانستن مسیر راه باعث دلگرمی انسان می شود و نوعی آرامشی پایدار به او القا می کند. نتیجه آن که این نوع گریه و غم نه تنها افسرده ساز نیست، بلکه موجب ایجاد آرامش و شادی با دوام است. در احادیث ائمه ی اطهار علیهم السلام نیز به این نکته اشاره شده و علائم مؤمن را مزاح و شاد بودن دانسته اند.
امام صادق علیه السلام می فرماید: مومن شوخ طبع است. (بحار الانوار ج73 ص60)
رسول اکرم فرمودند: الْمُؤْمِنُ دَعِبٌ لَعِبٌ وَ الْمُنَافِقُ قَطِبٌ غَضِبٌ.
(مومن شوخ و شنگ است و منافق اخمو و عصبانی) (تحف العقول ص49)
 
پس فایده ی این نوع تفکر و غم را می توان در پی بردن به کاستی های گذشته ی خویش و برنامه ریزی برای آینده دانست. این نوع غم و حزن که مقدمه ی اتخاذ تصمیمی مصلح می باشد به مراتب از حالتی که فرد در آن به حالت غفلت به سر می برد و از کاستی های خود بی خبر است اولی است. این چنین فردی که در جهل مرکب به سر می برد، هیچ گاه به دنبال اصلاح خویشتن نیست بلکه چون از تفکر بی بهره است، گمان می کند که کامل است و از شرایط فعلی خود نیز خوشنود است!
 
 
فواید گریه و غم همراه با تفکر
همانطور که گفته شد نتیجه ی این گریه و حزن در فزونی طلبی و کمال خواهی است. لذا این نوع حزن باعث ایجاد انگیزه و حرکت می شود و انسان را از کرختی و روزمرگی نجات می دهد. به همین علت است که مناجات ها و درخواست هایی که نوعی فزونی خواهی تلقی می شوند، همواره ملازم با حالت گریه و تضرع است.
 
عزاداری ها
با در نظر داشتن مطالبی که ارائه شد، حزن و اندوه هایی که دراثر مصیبت های اهل بیت علیهم السلام در دل ها ایجاد می شود، همه از نوع غم های انگیزه ساز و عامل حرکت است. انسان با در نظر داشتن زندگی معصومین و تلاش های بی وقفه ی آنان و مقایسه ی شرایط فعلی و تلاش های خود با آن حضرات، به این مسیر کشانده می شود تا زندگی خود را به زندگی این بندگان صالح خدا نزدیک سازد. اشک بر معصومین بالاخص سید و سالار شهیدان همواره در طول تاریخ تأثیرات فردی و اجتماعی به سزایی گذاشته است. از نظر اجتماعی احیا کننده ی انقلاب ها و نپذیرفتن ظلم از جانب ظالم بوده است و از نظر فردی عاملی برای تحول روحی در بسیاری از افراد و تغییر مسیر زندگی آن ها شده است. بسیاری از انقلاب ها به تأسی از انقلاب حسین علیه السلام و اشک و اندوه مصیبت آن حضرت ایجاد شده است. مانند انقلاب اسلامی ایران و صدها جریان دیگر. از این رو استعمار برای حفظ منافع خود همواره در طی تاریخ درصدد بوده است تا ملت های اسلامی بالاخص شیعه را از این مراسمات و عزاداری ها به دور نگه دارد. نتیجه ی این عزاداری ها زنده نگه داشتن مکتب ائمه ی اطهار و مرام آن بزرگواران است.
 
ماهیت خنده
شادی و خنده نیز به مانند غم و گریه دارای انواع مختلفی است که منظور از این مقاله خنده و شادی غفلت آور است که ما در این نوشته از آن به نوعی عفیون تعبیر می کنیم.
 
خنده و شادی همرا با غفلت
نوعی از شادی، شاد بودنی است که در پی غفلت حاصل می شود. اصولا انسان غافل و بی هدف همواره در نوعی گیجی و سر در گمی در مشخص نبودن هدف و غایت خود غوطه ور است. این انسان از آن جایی که به ذاته ی انسان بودن دارای قوه ی تعقل و اندیشه است، زمانی که اندک مجالی پیدا می کند و به سرنوشت خود می اندیشد، آن را بسیار مخوف و مبهم می یابد. زیرا که نمی داند سرنوشتش چه خواهد شد و به کجا خواهد رسید. لذا احساس پوچی و عدم تاثیر گذاری در جهان هستی به او دست می دهد که ملازم آن غم و حزن و افسردگی شدید است. این نوع انسان ها لاجرم برای رهایی از آن احساس پوچی ناشی از اندیشیدن، همواره سعی بر غفلت از سرنوشت تیره ی خود دارند تا در نتیجه کمتر دچار افسردگی و غم شوند. لذا به دنبال عفیون هایی است تا وی را سرگرم کنند و به غفلت او دامن بزنند. شادی های لحظه ای و خنده ی های غفلت آوری که در نتیجه ی جشن ها و استعمال مشروبات الکلی و از این قبیل می باشد، از نوع همین عفیون ها است.
همانطور که یک انسان معتاد پس از اعتیاد به ماده ی مخدر همواره خود را محتاج به استعمال آن ماده می داند و تا زمانی که از آن استفاده می کند همواره احساس سر زندگی دارد، خنده ها و شادی هایی نیز با همین ماهیت عفیونی وجود دارند، مانند شادی به هنگام گوش دادن موسیقی. انسان معتاد به مجرد دوری از ماده ی مخدر دچار بسیاری از مرض های جسمی می شود، و تنها مسکن موقتی این امراض را استعمال مجدد ماده ی عفیونی می داند. شادی هایی که عفیونی هستند نیز دارای این چنین ماهیتی هستند. فرد در این شادی ها تا زمانی که در حال تجریه ی آن می باشد احساس خوشایندی دارد ولی به مجرد فاصله از آن باز به همان حالت افسردگی خود باز می گردد.
 
مضرات خنده و شادی غفلت آور
این نوع خنده و شادی ها نه تنها عامل رشد نمی باشد، بلکه بر خلاف گریه و حزن همراه با تفکر، عامال ایجاد کرختی و بی تفاوتی به شرایط موجود و سکون و رضایت داشتن نسبت به شرایط حال و عدم قیام خواهد بود. باعث ایجاد احساس پوچی و بی خاصیتی خواهد شد و این امر را می توان در آمار خودکشی هایی که در جوامع به اصطلاح متمدن به وفور یافت می شود، به وضوح دریافت.
 
خنده ی عفیونی ابزاری برای استعمار ملت ها
همانطور که گفته شد، این چنین انسانی هیچ گاه به دنبال تغییر و تحول در شرایط کنونی خود نیست و هیچ گاه به فکر قیام نخواهد افتاد. پس هیچ گاه مانعی در برابر منافع ظالمان و مستبدان نخواهد بود. به همین علت است که امروزه استعمار نوین در تلاش است تا ملت ها را با ترویج این نوع غفلت ها که از امثال شبکات ماهواره ای، مشروبات الکلی، جشن های متعدد، رقص و غیره ایجاد می شود در خواب نگه دارد تا مانعی در برابر منافعشان نباشند.

نتیجه
با توجه به آنچه ذکر گردید، می توان گفت:
بهترین وسیله برای رشد و کمال انسان تفکر است.
در اسلام به هر آنچه که منجر به این تفکر شود بها داده شده.
احساس پشیمانی و ندامتی که در فرد بر اساس تفکر در احوالات گذشته اش پیدا می شود، عامل ایجاد انگیزه در ادامه دادن زندگی با هدف و برنامه جدید خواهد بود.
غفلت و شادی هایی که به این غفلت دامن می زنند، عامل سردرگمی و مانعی برای رشد انسان می باشند و نتیجه ی آن مشخص نبودن برنامه ی زندگی و افسردگی و احساس پوچی است.

منابع
قرآن کریم
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار اللکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374ش
سخنرانی های حجت الاسلام نظافت
www.pasokhgoo.ir